نەوەرس رەشید
پارتی دیموكراتی كوردستان، لە هەڵمەتی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا، دروشمی: بنیاتنانی كوردستانێكی بەهێزی بەرز كردەوە، ئەو دروشمە لە ناوەرۆكی پەیام و بەرنامەی سیاسیی پارتیدا، وەك نەخشەرێگای كاری داهاتووی حكوومەتی هەرێمی كوردستان دانراوە.
لەڕووی فەلسەفییەوە ئەوە لەخۆیدا مانای هێز دەگەیەنێ كە سەركردایەتیی سیاسی پارتی، وەك ئەرك دەركی بە وێنەی پیلان و شەڕەكان كردووە. دوای پێنج ساڵ لە تێكچوونی بەڵانسی هێز، حكوومەتی هەرێم و گەلی كوردستان، بە رابەرایەتی مەرجەعی نەتەوە جەنابی كاك مەسعود بارزانی، توانی بەڵانسەكە بە بەرژەوەندیی گەلی كوردستان راست بكاتەوە. بیرمەندانی قوتابخانەی ریالیستی، لە پەیوەندی سیاسی نێودەوڵەتیدا، لەو بروایەدان كە هاوسەنگیی هێز، تاكە رێگەی شیاوە لە گەمەی سیاسیدا بۆ سەركەوتن و كەمكردنەوەی مەترسیەكان و زاڵبوون، بەسەر پیلانەكان و پاراستنی دەسەڵاتدا. دەسەڵاتی سیاسی پارتی توانی زاڵبێ بە سەر پیلان و شەڕەكانی بڕینی مووچە و بودجە و شەڕی داعش و دابەزینی نرخی نەوت و لێشاوی ئاوارە و پەنابەر بۆ كوردستان و خیانەتی 16ی ئۆكتۆبەر. وڵات و حكوومەت و دەسەڵاتی بەهێز، لە سەر ئاستی ناوخۆ و دەرەوە، دژایەتی دەكرێت. لەبەر ئەوە هاوسەنگی هێز پێویستە بۆ لەخۆ گرتنی ئەو چاو تێبڕین و دژایەتیكردنە و زاڵبوون بەسەریدا. لەوبارەیەوە (هانس مۆرگانسۆ) وتوویە: (سیاسەت بوار و دەرفەتە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات، كاری سیاسی خەباتكردنە لە پێناو بەدەستهێنانی هێزدا، بناغەی سیاسەت پاراستنی بەرژەوەندیی نیشتمانییە بە شێوەیەكی رەها. بەڵام سیاسەت لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی، بابەتێكی رێژەییە كە بە هۆ و رێگەی دیپلۆماسیەتەوە، دەتوانرێت رێككەووتن و هاوكوفی لە نێوان هەردوو سیاسەتەكەدا بكرێت).
هێنری كێسنجەر ئەڵێ: (لەدوا ویستگەدا ئاشتی لە سەر زەمینەی هاوسەنگی هێز دروست دەبێ، كە مەرج نیە هاوكووف و لێكچووی دادپەروەری بێ). ماكس ویبەر پێی وایە: دەوڵەت، دەسەڵات پێویستی بە زەبری شەرعی هەیە)، بەمانا تووندوتۆڵ و بەبڕشت و چاوسوركەرەوە بێ. لەم سەردەمەدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەو باوەڕەدایە كە هێز ئەتوانێ هەموو شتێك بكات و بەدی بێنێ، بەڵام ناتوانێ دادپەروەری بەدی بێنێ، چونكە كێبركێ و ململانێی لایەنەكان بۆ بەدەستهێنانی هێزو دەسەڵاتە. ئێمە لە كوردستان لەو دۆخەداین كە ململانێ بۆتە كۆسپ و تەگەرە لە بەردەم پرۆسەی سیاسی و گەشەكردنی كوردستان بە شێوەیەكی هاوسەنگ و دادپەروەرانە. هەر ئەوەش هۆكاری جیاوازی ژیاری و چۆنیەتی بەرێوەبردنی پارێزگاكانی هەرێمە، بە تایبەتی لە نێوان هەولێر و سلێمانیدا. چەمكی هێز مانا و فاكتەر و پێوەری تایبەت بە خۆی هەیە، كە سێ ئاڕاستە لە ئارادان بۆ پێناسەكردنی.
ئاراستەی یەكەم: هەریەك لە، ماكس ویبەر، رۆبەرت داڵ وهانس مۆرگانسۆ، بەم شێوەیە پێناسەی هێزیان كردووە: هێز توانای كاریگەركردنە لە سەر ئەوانی تر، توانای بەگەڕخستنی بەرامبەرە بۆ ئەو كارەی كە تۆ ئەتەوێت بكرێت. هەروەها بە مانای كۆنتڕۆڵكردنی بیركردنەوە و رەفتار و كار و كردەوەی ئەوانی تر. بە كورتی هێز بریتییە لە توانا و چۆنیەتی كاریگەریكردن لە سەر بیركردنەوە و رەفتاری بەرامبەر، بۆ ئەوەی خزمەتی ئامانجەكانت بكات.
ئاراستەی دووەم: هێز بە مانای بەشداریكردن لە دروستكردنی بڕیارە گرنگەكاندا لە پێناو بەرژەوەندی گشتیدا.
ئاراستەی سێیەم: بریتیە لە یەكانگیری و تێكەڵكردنی هەردوو ئاراستەكەی تر. بە خوێندنەوە و تێگەشتن لەو تێگانە و بەڕاوردكردنی لە گەڵ واقیعی كوردستان و دەسەڵاتی هەرێم، بۆمان دەردەكەوێت كە تا رادەیەك خاوەنی هێزین، بەڵام بەو رەهاییە نیە كە پێویستە و دەمانەوێت و دەبێ ببێ، چ لە رووی فاكتەری سروشتی و ماددی، یان فاكتەری كۆمەڵایەتی بە گوێرەی پێوەرەكانی هێز.
فاكتەری سروشتی و مادی: بریتیە لە رووبەر و سنووری جوگرافیا و دیمۆگرافیا، كە وەك پێوەری هێز رۆڵی سەرەكی دەبینن، لە رووی پاراستن و بەكارهێنان و وەبەرهێنانی سەرچاوە سروشتیەكان. ناوچە كوردستانیەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان، بە تایبەتی كەركووك، لەو مێژووەی دەوڵەتی عێراق دروستكراوە، جێگەی ململانێ و شەڕە لە نێوان كورد و حكوومەتی عێراقدا. كورد دەیەوێت ئەو ناوچانە وەك بەشێك لە جوگرافیای سروشتی و مێژووی كوردستان، ئەو ناوچانە بگەرێنێتەوە ژێر ركێف و دەسەڵاتی خۆی بۆ دیاریكردنی سنوری كوردستان، كە پرسێكی نەتەوەیی، مێژوویی، نیشتمانی و ستراتیژییە، هەروەها لە رووی دیمۆگرافیاوە، كە دەوڵەتی عیراق بەرنامەڕێژی درێژخایەنی بۆ گۆرینی دیمۆگرافیای ئەو ناوچانە كردووە، كە تا ئەمرۆ بە شێوەیەكی چڕوپڕ بەردەوامە. مادەی 140 ی دەستوری فیدراڵی بەبێ ناوهێنان ئاماژەی بە گرنگی دیمۆگرافیای كەركوك داوە لە خاڵی راپرسیدا، كە رۆڵی یەكلاكەرەوە دەبینێ لە چارەنووسی كەركوكدا. لە لایەكی تر ئەزموونی تاڵی دوو ئیدارەیی و دابەشكردنی هەرێمی كوردستان بۆ دوو زۆن، كۆسپ و تەگەرەی گەورەیە لە بەردەم ئەو فاكتەرەدا، كە لاوازی هەرێم پیشان ئەدات.
فاكتەری كۆمەڵایەتی: بریتیە لەو بەهایەی كە دەسەڵات و هاونیشتمانیان پەیرەوی دەكەن و كۆیان دەكاتەوە، لە گەڵ كوالیتی پەروەردە و خوێندن و ئاستی ئابووری و سەربازی و مەعریفی وەك پێوەرەكانی هێز، كە رۆڵ دەبینێ لە سەقامگیریی سیاسی و پارستنی ئاشتی كۆمەڵایەتی و پەرەسەندن و بەهێزبوونی كوردستان. ئەو بەهایەی كە دەسەڵاتداران بڕوایان پێیەتی و پەیرەوی دەكەن، لە بیركردنەوە و توانا و دڵسۆزیاندا، لە چۆنیەتی بە جێگەیاندنی ئەرك و كارەكانیاندا و مامەڵەكردنیان لە گەڵ هاونیشتمانیان و پاراستنی ماف و بەرژەوەندی گشتیدا رەنگ ئەداتەوە، كە وێنە و ماناكان لە ژیانی گەلی كوردستاندا بەرەو باشتر دەگۆڕێن. هاوكات تێروانین و هەڵوێستی جەماوەر و لایەنە سیاسیەكان دەگۆرێت. ئەو بەهایە دەبێتە هۆی فراوانبوونی بنكەی جەماوەری و كۆ دەنگی لەسەر سیستەمی سیاسی و كۆبوونەوە لە دەوری دەسەڵات. لەودارەتەدا دەرفەتی یەكسان دەرەخسێ، توانا و لێهاتوویی و دڵسۆزی دەبێتە پێوەر لە وەرگرتن وپێدانی ئەرك و بەرپرسیاریەتیدا، لە هەموو ئاستەكاندا، رای گشتی رۆڵ دەبینێ. بەهێزی وسەركەوتن و بنیاتنانی كوردستانێكی بە هێز بەو شێوەیە مسۆگەر دەبێ و هاوسەنگی و كوالیتی ستاندارد هێزێكی گەورە بە كوردستان دەبەخشێ. نكۆڵی لەوە ناكرێت، كە ناوەندە سیاسیە نێودەوڵەتییەكان، لەسەر ئاستی باڵا، جەخت لەسەر تواناو لێهاتوویی و كارامەیی سێ كوچكەی دەسەڵاتی سیاسی لە كوردستان دەكەنەوە، كە پێكهاتوون لە: مەرجەع و رابەری نەتەوە جەنابی كاك مەسعود بارزانی و سەرۆكی هەڵبژێراوی هەرێم جەنابی كاك نێچیرڤان بارزانی و سەرۆكی دیاریكراو بۆ كابینەی حكومەتی هەرێم جەنابی كاك مەسرور بارزانی، كە زادەی مێژووی خەبات و قوربانیدانی نەتەوەی كورد و قاڵبووی ناو ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتین، لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی جێگەی بڕوا و متمانەن، كە توانیان گەلی كوردستان و قەوارەی هەرێم و دەستكەوتەكانی لە دژوارترین بارودۆخدا بپارێزن و گەورەترین بەڵێننامەی سیاسی كە ریفراندۆمە لە مێژووی كورد دا تۆمار بكەن. ئەو سێ كوچكەیە لەسەر شانۆی سیاسی ناوخۆیی و ناوچەیی و نێو دەوڵەتیدا نوێنەرایەتی دۆزی رەوای كورد دەكەن، رەگەزی ئاشتی و سەقامگیریی سیاسی و پێكەوە ژیان و گەشەسەندنن. بە سەركردایەتی ئەوان هەرێمی كوردستان وەك كاراكتەرێكی چالاكی بەشدار و هاوبەشی سیاسی باوەر پێكراو، رەفتار و مامەڵەی لەگەڵدا دەكرێت. بروسكە و نامە و پەیام و لێدوانی ناوەند و بەرپرسە باڵاكانی ناوەندە نێو دەوڵەتییەكان، بۆ پیرۆزباییكردن لە سەرۆكی هەرێم و سەرۆكی كابینەی حكومەت، بەروونی جەختیان لەسەر رۆڵ و پەیوەندی لە گەڵ هەرێمدا كردوتەوە، بە روون و ئاشكرا داوای كوردستانێكی بەهێز دەكەن. رەگەزێكی گرنگی پێوەری هێز مەعریفەیە ئەو رەگەزە لە جوگرافیایەكی دیاریكراودا چەق نابەستێ، بەڵكو سنورو كۆتایی نیە. بەهێزیی وڵات لەوەدایە هوڵی رێكخستنی سەرچاوە زەینیەكان بدات و سوودیان لێ وەرگرێت. ئاڵڤن تۆڤلە جەخت دەكاتەوە كە سەدەی بیست ویەك، هێز لەسەر پێوەری ئابوری و سەربازی راناوەستێ، بەڵكو مەعریفە رۆڵی سەرەكی دەبینێ. بۆ بنیاتنانی كوردستانێكی بەهێز پێویستمان بە فیكرو مەعریفەیە، بایەخ بە توانای داهێنان بدرێت. لەم قۆناغەدا كە گرژی و ئاڵۆزی و مەترسی شەڕێكی گەورە لە ئارادایە، حزب و لایەنە سیاسی و مەدەنی و جەماوەری كوردستان، لە بەردەم ئەرك و بەرپرسیاریەتی مێژوویی وسیاسی و نیشتمانی و ئەخلاقیدان، كە یارمەتیدەر و هاوكار و پاڵپشتی حكوومەتی هەرێم بن، بۆ بنیاتنانی كوردستانێكی بەهێز.