فازڵ میرانی

شانشینی عێراق، لە 3ـی تشرینی یەکەمی ساڵی 1932ـەوە، لە ئینتیدابی بەریتانییەوە دەرچوو و سەربەخۆیی وەرگرت.

گەشتێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی قورس بوو، بەهۆی هێڵکاری سیاسییەوە، جوگرافیاكە لە دوای جەنگی یەكەمی جیهانییەوە و تەنانەت پێشتریش گۆڕانکاری بەسەردا هات، جووڵەی گۆڕانکارییەکەش لە بەرژەوەندیی هێزە براوەکاندا بوو.

گۆڕانکارییەكە جەماوەریشی لەگەڵ خۆیدا گۆڕی، کە بەشێکیان لە دوو سەردەمی جیاوازدا ژیابوون (عوسمانی و بەریتانی). دابەشکارییەکانی ناوچەکە، کە یەکێکیان دروستبوونی قەوارەیەکی نوێ بوو، كە بووە وێنەیەکی دیکەی ئاڵۆزی عێراق. ئەم پرسەش لە ڕووی سیاسییەوە تەنیا تایبەت نەبوو بەم جوگرافیایە، بەڵکو شتێکی گشتگیر و ڕەها بوو، کە بەسەر هەموو جوگرافیاکاندا هاتووە و هەر لایەنێك، كە هێزی هەبووە و لە پێشهاتەکانی ڕێڕەوی حوكمڕانی و چۆنیەتی زاڵبوون بەسەریدا تێگەیشتووە، کاری لەسەر کردووە.

ئەزموونی دامەزراندنی حوكمڕانی لە عێراقدا، نە بۆ بەریتانیا، نە بۆ عێراقییەکان و نە بۆ فەیسەڵی کوڕی حسێن، ئاسان نەبوو، بەڵام بەهێزترین لایەن ئەوەیان بوو، کە پڕۆژەکەی خۆی سەپاند. سەپاندنی پڕۆژەکانیش هەمیشە بە واتای بەردەوامیی نایەت، چونکە بەرژەوەندی و گۆڕانکارییە سیاسییەکان، ڕۆڵی كارا و گرنگی خۆیان لە گۆڕانەکاندا دەگێڕن، هەروەها لاوازییش فاكتەرێكی دڵنیاکراوەیە بۆ بەهێزکردنی ئەوانی دیکە.

لەنێوان سەربەخۆیی 1932 و 1958، هەروەهاش ڕووخاندنی فەیسەڵی دووەم و سیستەمی پاشایەتی، 26 ساڵ هەیە. ئەمە بەو واتایە نییە کە سیستەمی پاشایەتی زۆر سەقامگیر بووبێت، بەڵام بێگومان سەقامگیرییەکەی بەهێزتر بوو لەو لاوازییەی دوای ساڵی 1958 ڕوویدا، کە دواتر ڕووداوەکانی 1963 و هاتنەسەرکاری عەبدولسەلام عارف و ئەو باڵە سیاسییەی ململانێی لەگەڵ دەکرد، بەدوایدا هات، پاشان درێژبوونەوەی دەسەڵاتەکەی لە ڕێگەی عەبدولڕەحمانی برایەوە، و دواتریش قۆناغی نێوان 1968 تا 2003.

کە دواتر ڕوویدا و ڕەنگە دووبارەش ببێتەوە، بەهۆی نەبوونی تێگەیشتنێکی سەرکەوتوو و بەردەوام لە سیاسەت بۆ مسۆگەرکردنی سەقامگیرییەکی ئەرێنی لە ڕووی کۆمەڵایەتی، ئابووری و ئەمنییەوە. کە لەم حاڵەتەدا وڵاتان لە مەترسییە ناوخۆیی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەکان دوور دەکەونەوە.

ئەم وتارە، نە گێڕانەوەیە و نە کورتکردنەوەیەكی مێژووە، بەڵکو ئەم پێشەکییە کورتە پەیوەندییەکی پتەوی بەو ڕووداوانە هەیە، كە دواتر ڕوویاندا و ڕەنگە بە هۆی تێنەگەیشتن لە ستراتیژییەتە سیاسییە سەرکەوتوو و بەردەوامەکان، بۆ دەستەبەرکردنی سەقامگیری ئەرێنی لە ڕووی کۆمەڵایەتی، ئابووری و ئەمنیشەوە، تا دەوڵەتەکان لە هەڕەشە ناوخۆیی و هەرێمایەتی و جیهانییەكان بە سەلامەتی بمێننەوە، دووبارە ببێتەوە.

چەمكی حوکمڕانی لە شانشینی عێراقدا لەسەر چەند خاڵێکی جیاواز چڕ ببووەوە، خاڵی بەهێز و لاواز، ڕاست و هەڵە، پێش هەموو ئەوانەیش، ململانێی بەرژەوەندییەکان، ئەوانەی كە دژایەتی پادشایان دەکرد بەبیانووی ئەوەی كە عێراقی نییە، ئەوەیان لەبیرچوو بوو، کە هەر خۆیان داوایان لە بەریتانییەکان کردبوو پادشایەکی عەرەبی موسڵمانیان بۆ بهێنن، ئەم داواکارییە ڕەهایەش فەیسەڵ و کەسانی دیکەشی دەگرتەوە، هەروەها لە هێزی بەریتانیاش تێنەگەیشتبوون، بەڵام ڕەنگە ئەو ڕۆژە هەستیان پێکردبێت، کە لەگەڵیدا تووشی بەیەكدادان بوون.

تەنانەت پرسی بەرگریکردن لە دەوڵەتی عوسمانی (کە ئەمە پرسێکە دەبێت بەپێی هۆشیاریی ئەو سەردەمە حوکمی لەسەر بدرێت) بیرۆکەیەکی سەرکەوتوو نەبوو، چونکە عوسمانییەکان وەک هەر دەوڵەتێکی خاوەن هێز و هەژموون و کاریگەریی، تەنیا بەرگرییان لە بەرژەوەندییەکانی خۆیان دەکرد، ڕەنگە بەهۆی تازەپێگەیشتوویی هۆشیاریی عێراقییەکان لەو ڕۆژگارەدا، قبووڵکردنی لەناوچوونی دەوڵەتێک کە هاوبەشیی ئایینییان لەگەڵیدا هەبوو، قورس و زەحمەت بووبێت، ئەویش لە بەرژەوەندیی دەوڵەتێک، کە ناسنامەیەکی ئایینیی جیاوازی هەبوو، ئەوانەی دژایەتی ئەم کارەشیان دەکرد، نەیانتوانی پێداویستییەکانی عێراق لەبەرچاو بگرن، دیارترینیان پێویستیی ناسنامەیەکی نەتەوەیی یەکگرتوو بوو بۆ جێگرتنەوەی دابەشبوونی کۆمەڵایەتییەكە.

حەز و ویستی زاڵبوون بەسەر دەسەڵات و نەدۆزینەوەی میکانیزمێكی حوکمڕانی، کە ڕەنگدانەوەی تێگەیشتن بێت لە سیاسەت، لە سەردەمی کۆمارە سەربازییەکاندا زیادی کرد، عەبدولکەریم قاسم و هەردوو كوڕەكەی عارف و ئەحمەد حەسەن بەکر، هەموویان ئەفسەر بوون، هەموویان لە سەردەمی پاشایەتیدا دەرچووبوون، و هەمووشیان خاوەنی پاشخانێکی سیاسیی تا ڕادەیەک سادە بوون و لە ماوەی حوکمڕانییاندا بەدەست ناسەقامگیرییەوە دەیانناڵاند و ڕووبەڕووی هەوڵی کودەتا بوونەوە.

ئەم بابەتە چەندین شت دەسەلمێنێت، گرنگترینیان ئەوەیە: گەیشتن بە دەسەڵات بە ڕێگایەک کە بە پروپاگەندە شەرعیەتی پێدراوە، لە ڕاستیدا جگە لە کودەتایەک هیچتر نییە، دەرگا بۆ ئەوانی دیکە دەکاتەوە کە هەمان کردەوە دووبارە بکەنەوە، بەر لەوەیش بریتییە لە دانەنانی بناغەیەکی ڕاستەقینە و کاریگەر بۆ دامەزراندنی حوکمڕانییەکی دروست. 

من پێموایە، ئەو کەسەی بەسەر دەسەڵاتدا باز دەدات، زۆر بەدەگمەن دامەزراندنی حوکمڕانییەکی دروست، لە تێگەیشتن و هۆشیاری و کارکردنیدا هەیە، وەک دەگوترێت: "ئەوەی خۆی شتێکی نەبێت، ناتوانێت ببەخشێت."

هەر لە سەرەتای پەیدابوونی هزری سیاسی و حزبی بۆ عێراقی نوێ، هەندێک لە هێزە نیشتیمانییەکان کەموکوڕییەکانی دەسەڵاتیان بۆ جەماوەر و ڕای گشتی دەخستەڕوو، بەڵام هیچ فەرمانڕەوایەک گوێی لێ نەگرتن.

دەتوانم بڵێم کات بەفیڕۆدانی درێژخایەن و سەركوتكردنی ئەمنی، بەردەوام هەردوو لایەنیان بەرەو ڕووبەڕووبوونەوە پاڵ پێوە ناوە و زۆرینەی خەڵکیشی ناچار کردووە لە دەسەڵات بترسن و متمانەیان پێی نەبێت، بۆیە کاردانەوەکان بۆ لەناوچوونی هەر یەکێکیان، کاردانەوەی چینایەتی یان بەهۆی لەدەستچوونی بەرژەوەندی بووە.

دوای 2003، هاوکێشەیەکی نوێی حوکمڕانی هاتەئارا، ئەویش دوای جەنگێکی یەکلاکەرەوە، كە ویلایەتە یەكگرتووەكان دژی ڕژێم ئەنجامی دا، بەڵام هاوکێشەکە و تیۆری "ئاژاوەی خولقێنەر"، مۆدێلێکی ناسەرکەوتوویان بەرهەم هێنا، ململانێی شاراوە و خاوەن پشتیوانیی مێژوویی، تەقینەوە و بوونە ڕێگر و چارەسەرکردنی برینە کۆنەکانیان دواخست و برینی گەورەتریشیان دروستکرد.

هاوکێشەیەکی ژیاریی هەیە، کە بەبێ کاراکردنی ئەم هاوكێشەیە، هیچ ئومێدێكی باشی لێ چاوەڕێ ناکرێت، هاوکێشەیەکی کۆمەڵایەتییە، کە ناسنامەیەکی نیشتیمانیی کۆکەرەوە و بەهێز بەرهەم دەهێنێت، ناسنامەی هاووڵاتییەک کە مافەکانی دەزانێت و بە ئاسانی وەریاندەگرێت، ئەرکەکانیشی بە ئەمانەت و خۆبەخشانە جێبەجێ دەکات. هەمان ئەو ناسنامەیەشە کە دەسەڵاتەکانیش تێیدا هاوبەشن و هەمان شت دەکەن، کە هاووڵاتییەکەیان دەیکات، نە لێی دابڕاون و نە فڕوفێڵی لێ دەکەن و نە دەست بەسەر سامانەکەیدا دەگرن.

لە کۆتاییدا و لەگەڵ داواکاریی حکوومەتی عێراق بۆ کۆتاییهێنان بە ئەركەكانی نێردەی یۆنامی لە عێراق، ئەو پرسیارە واقیعییانەی کە وەڵامەکانیان لە شەقامدا دەدۆزرێتەوە، دوور لە هەر ئارایشتكارییەك، ئەوەیە، كە ئایا ئەوانەی ئەرکیان پێ سپێردراوە، توانیویانە ڕێڕەوی حوکمڕانی و کاروانی کۆمەڵگە ڕاست بکەنەوە؟.

و: لە عەرەبییەوە: سەردار حوسێن