ئاشنا بابان
ماددە هۆشبەرەکان یەکێکە لەو ئاستەنگە جددیانەی کە هەڕەشە لە کۆمەڵگەکان دەکات، نەک تەنیا لەسەر ئاستی تەندروستی و کۆمەڵایەتی، بەڵکو کاریگەرییەکانی درێژدەبنەوە بۆ تێکدانی ئاسایشی ئابووری و سیاسی، دیاردەی ماددە هۆشبەرەکان ئاماژەیە بۆ خراپ بەکارهێنانی ماددە هۆشبەر و كارتێكەرە عەقڵیەکان بە گشتی وەکو ماددەکان و دەرمانەکان دەناسن کە کاریگەریان لەسەر مێشک و هۆشی مرۆڤ هەیە و دەتوانن ببنە هۆکارى گۆڕانکاری لە بیرکردنەوە، هەست و هۆش، و شێوازی بیرکردن. ماددە هۆشبەرەکان ماددەی ئالوودەبوونن کە کاریگەرییان لەسەر کۆئەندامی دەمار هەیە، دەبێتە هۆی لەدەستدانی هۆشیاری بەشێک یان تەواوی جەستە. لەوانەیە دەرمانی پزیشکی یان ماددە سروشتییەکان لەخۆ بگرن کە لە دەرەوەی چوارچێوەی پزیشکی ڕێگەپێدراو بەکاردەهێنرێن. ئەمەش بە واتای بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان بە ڕێژەیەکی زۆر یان بە شێوەیەک کە زیان بە تەندروستی جەستەیی و دەروونی و کۆمەڵایەتی تاک بگەیەنێت، زۆرجار بەبێ چاودێری پزیشکی بەکار دەهێنرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی درێژخایەن لە مێشک و ڕەفتاردا، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانکاری هەمیشەیی لە مێشکدا و دژواری وەستاندنی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان. کاریگەرییە هەرە بەرچاوەکانی کە دەبێتە هۆی کێشەی تەندروستی، دەروونی، کۆمەڵایەتی و ئابووری، دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی یاسایی و سزای تاوانکاریش. بە یەکێک لە گرفتە جیددییەکانی بەردەم کۆمەڵگەکان دادەنرێت بەهۆی ئەو زیانانەی کە بە تاک و خێزان و کۆمەڵگە بە گشتی دەگەیەنێت و پێویستی بە هەوڵی هەمەلایەنە هەیە بۆ خۆپاراستن و چارەسەرکردن.
ئاسایشی ئابوورییش چەمکێکە کە ئاماژەیە بۆ توانای تاک و کۆمەڵگە و وڵاتان بۆ دابینکردنی پێداویستییە سەرەتاییەکانیان بە شێوەیەکی بەردەوام و دڵنیابوون لە ئاستێکی سەقامگیری ژیان لە ئێستا و داهاتوودا. ئەمەش بریتییە لە هەبوونی داهاتێکی جێگیر یان سەرچاوەیەکی پێویست بۆ پاڵپشتیکردنی ئاستی ژیان، دابینکردنی پاراستن لە هەژاری و بێکاری، دەستەبەرکردنی ئاسایشی خۆراک و تەندروستی، هەروەها توانای ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانە ئابوورییەکان و مەترسیە دەرەکییەکان. یەکێک لە ڕەهەندە هەرە دیارەکانی ئاسایشی ئابووری، دابینکردنی ئامرازی ماددییە کە تاکەکان بتوانن ژیانێکی سەقامگیر و بە کەرامەت بژین (وەک خۆراک، شوێنی نیشتەجێبوون، چاودێری تەندروستی و پەروەردە)، لەگەڵ سەقامگیری دارایی بۆ تاک و کۆمەڵگە لەوانەش توانای پێشبینیکردنی ڕووداوەکانى داهاتوو. یەکێک لە ڕەهەندە هەرە گرنگەکان پاراستنە لە مەترسییە ئابوورییەکانی وەک هەڵاوسان، بێکاری، هەژاری و هەڵاوسان لە بازاڕە جیهانییەکان و پەیوەندییان بە گەشەسەندنی بەردەوامەوە. ئاسایشی ئابووری تەنیا لە ڕێگەی گەشەسەندنی ئابووریی بەردەوامەوە بەدەست دێت کە ئاستی ژیان بەرز بکاتەوە و دادپەروەری لە دابەشکردنی سەرچاوەکان بەدەست بهێنێت. ئاسایشی ئابووری توانای ڕووبەڕووبوونەوەی قەیرانەکان وەک هەڵاوسانی بازاڕ بەهۆی کارەساتەکان یان حاڵەتێکی شەڕەوە. بۆیە ئاسایشی ئابووری زۆر گرنگە بۆ دڵنیابوون لەوەی تاک و کۆمەڵگە لە مەترسییەکانی سەر پێداویستییە سەرەتاییەکانیان یان سەقامگیری بژێوی ژیانیان پارێزراوبن. بە یەکێک لە پایە سەرەکییەکانی ئاسایشی نەتەوەیی و سەقامگیری کۆمەڵایەتی دادەنرێت. بۆیە دەتوانین بڵێین ئاسایشی ئابووری ئەو گەرەنتییە ماددی و ئەخلاقییەیە کە تاک و کۆمەڵگە لە مەترسییە ئابوورییەکان دەپارێزێت.
دیاردەی ماددە هۆشبەرەکان کاریگەرییەکی قووڵ و نەرێنی لەسەر ئاسایشی ئابووری کۆمەڵایەتى وڵاتان و کۆمەڵگەکان هەیە و کاریگەرییەکانی لە چەندین لایەنەوە بەدەردەکەوێت لەوانە:
1- کەمبوونەوەی بەرهەمهێنان و هێزی کار: بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان دەبێتە هۆی دابەزینی بەرچاوی بەرهەمهێنانی تاکەکەس بەهۆی لاوازبوونی توانای دەروونی و جەستەیی و لەدەست دانى تواناى کارکردن، ئەمەش لە دابەزینی بەرهەمی گشتیی نیشتمانی و دابەزینی ئاستی گشتیی ئەدای ئابووریدا دەردەکەوێت.
2- زیادبوونی ڕێژەی بێکاری: ماددە هۆشبەرەکان حاڵەتێکی بێکاری دروست دەکات، بەو پێیەی ئالوودەبووان توانای کارکردن لەدەست دەدەن یان کەمتر کارا دەبن، ئەمەش پاڵ بە هەندێکەوە دەنێت بەدوای سەرچاوەی نایاسایی داهاتدا بگەڕێن، ئەمەش زیان بە ئابووریی نیشتمانی دەگەیەنێت و هەژاری زیاد دەکات.
3- تێچووی تەندروستی زۆر: خەرجکردن بۆ چارەسەری ئالوودەبوون و خۆپاراستن لە نەخۆشییە پەیوەندیدارەکان بە ماددە هۆشبەرەکانەوە بارگرانییەکی دارایی بەرچاو دەخاتە سەر سیستەمی تەندروستی حکوومەت و بەکارهێنانی سەرچاوەکانی دەوڵەت و کەمکردنەوەی دەرفەتی وەبەرهێنان لە کەرتەکانی تری بەرهەمهێناندا.
4- زیادکردنی خەرجی حکوومەت بۆ ئاسایش و دادپەروەری: بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان و تاوانە پەیوەندیدارەکان پێویستی بە تەرخانکردنی سەرچاوەی مرۆیی و ماددی بەرفراوان هەیە، ئەمەش بارگرانی دارایی لەسەر دەوڵەت زیاد دەکات و ناهێڵێت ئەو سەرچاوانە بەرەو گەشەسەندنی ئابووری ئاراستە بکرێن.
5- کاریگەریی بازاڕی ڕەش و سپیکردنەوەی پارە: بوونی ئابوورییەکی نافەرمی ماددە هۆشبەرەکان بازاڕێکی ڕەشی زەبەلاح دروست دەکات کە کاریگەری لەسەر ئابووری فەرمی دەبێت، بەو پێیەی پارەی نایاسایی دەسوڕێتەوە، ڕێگری لە بڕیاردانی ئابووری عەقڵانی دەکات، سەختی بەڕێوەبردنی ئابووری گشتی زیاد دەکات، هەروەها بەشداری دەکات لە گەندەڵی و سپیکردنەوەی پارە.
6- تێکچوونی سەقامگیری ئابووری: ئەو پارەیەی لە بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکانەوە دەستدەکەوێت، ڕەنگە لەگەڵ سیاسەتە ئابووریەکانی حکوومەتدا ناکۆک بێت، ئەمەش دەبێتە هۆی دواکەوتنی سەقامگیری ئابووری، زیادبوونی بێکاری، و نائارامی کۆمەڵایەتی کە زیان بە ژینگەی گەشەپێدان دەگەیەنێت.
7- لەناوبردنی پەیکەری کۆمەڵایەتی و ئابووری: بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی خێزان و پێکهاتەکان و لاوازبوونی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان و زیادبوونی هەژاری و دابەزینی ئابووری لەسەر ئاستی ناوخۆیی و نیشتمانی.
ماددە هۆشبەرەکان بە کەمکردنەوەی بەرهەمهێنان و زیادکردنی بێکاری و بەرزکردنەوەی تێچووی چاودێری تەندروستی و ئاسایش و تێکدانی سیاسەتە ئابوورییەکان مەترسییەکی ڕاستەوخۆیە بۆ سەر ئاسایشی ئابووری. ئەمەش پێویستی بە پەسەندکردنی سیاسەتی گشتگیر هەیە بۆ خۆپاراستن، چارەسەرکردن و بەرزکردنەوەی هەوڵە ئەمنییەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەم دیاردەیە. پێویستی بە ستراتیژییەکی خۆپارێزی گشتگیر هەیە کە لایەنە ئەمنییەکان، کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی و تەندروستییەکان تێکەڵ بکات. لێرەدا گرنگترین ڕێگاکانی خۆپاراستن دەخەینەڕوو:
1- هۆشیاری و پەروەردەی کۆمەڵگە: هۆشیارکردنەوەی خەڵک لە مەترسیەکانی ماددە هۆشبەرەکان لە ڕێگەی کەمپینی ڕاگەیاندن و پرۆگرامەکانی قوتابخانە و زانکۆ، بۆ ڕوونکردنەوەی کاریگەرییە وێرانکەرەکانیان لەسەر تەندروستی و ئابووری و ئایندەی تاکەکان.
2- بەهێزکردنی ڕۆڵی خێزان و قوتابخانە لە پەروەردەکردن لەسەر بەهاکان و پاراستنی گەنجان لە لادان لە ڕێگەی دیالۆگ و بەدواداچوونی بەردەوام.
3- بەهێزکردنی چاودێری و ڕێوشوێنە ئەمنییەکان: پەرەپێدانی هەواڵگری تاوانکاری بۆ بەدواداچوونی تۆڕەکانی قاچاخ و دابەشکردن، زیادکردنی کۆنترۆڵی سنوور و بەندەرەکان، پەرەپێدانی تەکنەلۆژیای دۆزینەوەی ماددە هۆشبەرەکان، و جێبەجێکردنی سزای ڕێگریکردن لە دژی بازرگانان و دابەشکەران.
4- سیاسەت و یاسای حکوومەت: دەرکردنی یاسای توند بۆ بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە ماددە هۆشبەرەکان، خراپ بەکارهێنان، و سپیکردنەوەی پارە، و پاڵپشتیکردنی پرۆگرامەکانی چارەسەر و چاکسازی بۆ ئالوودەبووان، بۆ کەمکردنەوەی بارگرانییە تەندروستی و کۆمەڵایەتییەکان.
5- پاڵپشتی دەروونی و کۆمەڵایەتی: چارەسەرکردنی تێکچوونی دەروونی و یارمەتیدانی گرووپەکان بەتایبەت لاوان و هەرزەکاران، بۆ کەمکردنەوەی بیکارى و خستنە روى هەلی کارکردن و چالاکیی بەدیل بۆ گەنجان بۆ کەمکردنەوەی بێکاری، ئەمەش یەکێکە لە هۆکارەکانی سەرقاڵبوون بە بازرگانی ماددە هۆشبەرەکان یان بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان.
6- پێشخستنی بەها ئایینی و ئەخلاقی و کۆمەڵایەتییەکان کە هاندەری دوورکەوتنەوەن لە ماددە هۆشبەرەکان، لە ڕێگەی بەشداریکردن لە چالاکییە ئایینی و ڕۆشنبیرییەکان.
7- هاوکاری نێودەوڵەتی: ئاڵوگۆڕی زانیاری و شارەزایی لە نێوان وڵاتان بۆ بەدواداچوونی تۆڕە تاوانکارییە سنووربەزێنەکان، و هەماهەنگی هەوڵەکان بۆ بەرەنگاربوونەوەی قاچاخچێتی ماددە هۆشبەرەکان.
8- پاڵپشتیکردنی توێژینەوەی زانستی: هاندانی توێژینەوە و توێژینەوە لەسەر هۆکارەکانی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان و شێوازە کاریگەرەکانی خۆپاراستن، هەروەها پەرەپێدانی تەکنەلۆجیای نوێی دۆزینەوە و چارەسەرکردن. پەروەردە و هۆشیاری هێڵی یەکەمی بەرگرییە، لە کاتێکدا ڕێوشوێنی ئەمنی و یاسای توند بۆ پاراستنی ئابووری ئاسایشی نیشتمانی بگریتە بەر، پیویستە ئاماژە بەوە بکەین کە ماددە هۆشبەرەکان کاریگەری و مەترسیان نیە تەنیا لەسەر تاک و کۆمەڵگە، بەڵکو هەڕەشەیە لە سەر ئاسایشی ئابووری و کۆمەڵایەتى و سیاسی وڵات. ڕووبەڕووبوونەوەی پێویستی بە هەوڵێکی بەکۆمەڵ هەیە کە هۆشیاری و پتەویی یاسایی و گەشەپێدانی بەردەوامی مرۆیی تێکەڵ بکات. خۆپاراستن لە ماددە هۆشبەرەکان پێویستی بە یەکخستنی هەوڵەکانە لە نێوان خێزان و قوتابخانە و زانکۆ و دامودەزگاکانى دەوڵەت و کۆمەڵگەی مەدەنیدا، بە گرنگیدان بە هۆشیاری و چاودێری و چارەسەرکردن و یاسادانان، بۆ دەستەبەرکردنی پاراستنی ئاسایشی کۆمەڵایەتى ئابوورى لەم مەترسییە جددی و ڕاستەوخۆیە بۆ سەر تاک و کۆمەڵگە، بە تایبەت بۆ گەنجان، نەوەی داهاتوودە بێت بەردەوام لە هەوڵى بەرەنگاربونەوەیدا بن.