زكری مووسا
كێشەكانی نێوان كوردستان و دەستەڵاتی بەغدا تازە نین، مێژوویەكی دوورودرێژی پڕ لە هەڵبەز و دابەزی سەتساڵەیان هەیە. سرووشتی گرفتەكان پەیوەندی بە هەبوون و مافەكانەوە هەیە. بۆ ئەوەی بە باشیش لە سرووشتی ئەو گرفتانە بگەین، دەبێ بۆ لاپەڕە سەرەتاكانی دروستبوونی دەوڵەتی عێراق بگەڕێینەوە. عێراق وەك زۆربەی دەوڵەتانی ناوچەكە زادەی پڕۆسەی سرووشتیی لەدایكبوونی دەوڵەت و هەڵقوڵاوی ئیرادەی دانیشتوانی سەرزەمینەكەی نەبووە. بەڵكو لە دەرئەنجامی هاوكێشەكانی نێوان زلهێزە ئیستعمارییەكانی دوای شەڕی جیهانیی یەكەمەوە دروست كراوە. لە نمونەی پێكەوەنانی دەوڵەتی عێراقدا تەنیا ڕەچاوی سەرزەمین و دەستەڵات كراوە و دانیشتوانەكەی هیچ ئیرادەیەكیان لە دروستبوونی ئەو دەوڵەتەدا نەبووە. بۆیەشە دەوڵەتی عێراق بە درێژایی تەمەنی خۆی لەگەڵ قەیران و كێشە و پێناسە و فۆڕمی جۆراوجۆری سیستەمی سیاسی دەستەویەخە بووە و ئۆقرەیشی بەخۆیەوە نەدیوە.
ئێمە هەموومان چیرۆكی لكاندنی ویلایەتی موسڵ (كە زۆرینەی كورد بوون) بە دەوڵەتە دروستكراوە تازەكەی عێراق دەزانین، لەدوای ئەو لكاندنە ڕەچاوی بوون و بەرژەوەندییەكانی كورد نەكرا و سیستەمی پاشایەتی تازەدانراوی عێراق بە یارمەتیی بەریتانیا ڕێی ناوەندگەرایەتی و توندوتۆڵكردنكردنی حوكمی مەركەزی و پشتگوێخستنی ویستی كوردی و (ئەو بەڵێنانەی لە پڕۆژەكەی كۆمەڵەی گەلان بە كورد درابوو) گرتەبەر.
لە دوای 1958 و هاتنی سیستەمی كۆماری هەرچەندە لە دەستوورەكەی كۆماریدا بەڕوونی ئاماژە بەوەدرابوو كە عێراق لە دوو نەتەوەی سەرەكی كورد و عەرەب پێكدێن و، دەبێ مافەكانی كورد گەرەنتی بكرێن، بەڵام هەر كە حكوومەتی بەغدا هەستی بە بەهێزیی كرد، قۆڵی لە دژایتیكردن و پەراوێزخستنی كورد هەڵماڵی، هەتا كار گەیشتە دانان و پیادەكردنی ستراتیژیەتی ڕێكخستووی سڕینەوەی كورد و جینۆساید لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا. كاردانەوەی كورد لەبەرانبەر ئەو ڕەفتار و شۆڤینیەتە شۆڕش و خۆبەدەستەوەنەدان بوو.
ڕاپەڕینی 1991 و ڕووخانی ڕژێمی عێراق لە 2003 وێستگەی گرنگ و مێژوویی بوون و دەرفەتی زێڕینیان بە گەلانی عێراقدا بۆ ئەوەی بتوانن بە یارمەتیی جیهانی ئازاد سەرلەنوێ عێراق لەسەر بنەمای هاوبەشی و بەهای دیموكراتیانە دابمەزرێنن. بەڵام ئەم درەفەتە باشەش لە كیس چوو. دەستەڵاتدارە تازەنەفەسەكانی عێراق لە سەرەتادا دەستیان خستە قوڕگی سوننەكان ئەویش بە مەبەستی تۆڵەسەندنەوە و سزادانیان لەسەر حوكمی تاكلایەنەی هەشتاساڵەیان. ئەمە دەستپێكی تایفەگەریی بوو لە عێراق كە دواتر كارەساتی لێ كەوتەوە و بوار بۆ تیرۆر ڕەخسا عێراق لە ئاگر و خوێندا نقوم بكات. هاوكات لەگەڵ ئەوە هەر لە 2007ـەوە هەنگاونان بۆ لاوازكردنی كورد و پشتگوێخستنی دەستوور و خۆدزینەوە لە جێبەجێكردنی مادەی 140 دەستی پێ كرد. ئەمە وای كرد كێشەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و حكوومەتی فیدڕاڵ قووڵتر ببنەوە. هەتا كار گەیشتە بڕینی بودجەی هەرێم لە 2014. بڕینی بودجە هاوكات بوو لەگەڵ پەلاماری داعش بۆسەر كوردستان و هاتنی نزیكەی دوو ملیۆن ئاوارە. بە درێژایی شەڕی داعش و حەواندنەوەی ئاوارەكان حكوومەتی عێراقی ئامادە نەبوو تەنانەت یەك فیشەكیش بۆ هێزی پێشمەرگەی كوردستان بنێرێت و لە پرسی ئاوارەكانیشدا كە زۆربەیان هاووڵاتیی عێراق بوون، حكوومەتی عێراقی یارمەتیی هەرێمی كوردستانی نەدا و بڕینی بودجە و سیاسەتی برسیكردن هەر بەردەوام بوو.
ئێستا سیاسەتی برسیكردن و گوشارهێنان لەدژی هەرێم سەرباری بوونی دەیان ڕێككەوتن گەیشتووتە ئاستێكی مەترسیدار. چۆن دەكرێ حكوومەتی عێراقی لە ئاست هاووڵاتیانی كورد كە هەڵگری ڕەگەزنامەی عێراقین ئاوا بێ باك بێت و بەپێی یاسای دارستان بجووڵێتەوە؟ لەم كرۆنۆلۆژییە مێژووییەی كێشەكان تابڵۆیەكی گشتی دەبینین كە سەرەتا و كۆتایەكانی هاوشێوەن. دەبینین كە نیەتی پشت گوشارەكانی ئێستا هیچ جیاوازییەكی نیە لەگەڵ گوشار و تەنگپێهەڵچنینەكانی پێشووتر و هەروەها جینۆساید و سڕینەوەكانی سەدەی بیستەم. بۆیەشە كرۆكی كێشەكانی ئێستا هاوشێوەی پێشووتر و هی سەددەی بیستەمن. كرۆكی كێشەكان دوو بابەتی سەرەكین كە لەسەرەتای ئەم نووسینەدا ئاماژەی پێ دراوە ئەویش بوون و مافەكانە. بوون و مافە ڕەواكانی گەلێك كە هەزاران ساڵە لەسەر خاكی خۆی ژیاوە و بە عێراقەوە لكێندراوە. دەستەڵاتدارە یەك لەدوای یەكەكانی عێراق ئەم ڕاستییە مێژووییە دەزانن بەڵام بەڕێی جیاجیا و لە كاتی جیاجیادا و بە شێوازی جیاجیا خۆیان تاقی كردووەتەوە كە ئەو حەقیقەتە وردە وردە كەمڕەنگ بكەن و لەناو دەوڵەتێكی ناوەندگەرای شۆڤێنی و تایفیدا بیتوێننەوە.
ئێمەی كورد پەرتەوازەین و بیروڕای جیاوازمان هەیە و بەسەر چەندین بەرەدا دابەش بووین، ڕاستە جیاوازیی بیروڕا لەسەر حوكمڕانیی ناوخۆیی و ئیدارەدان هەیە (كە بابەتێكی سرووشتییە)، ڕەنگە تژی بین لە بەدحاڵیبوون بەرانبەر یەكتری، بەڵام هەموو ئەوانە بەو مانایە نین كە مێژووی خۆمان و سرووشتی كێشەكانمان لەگەڵ دەوڵەتی عێراق نەبینین و فەرامۆشی بكەین كە بەپلەی یەكەم كێشەی وجود و دواتر مافە. دینی بینی یان عەلمانی، ڕاست بین یان چەپ یانیش قەومی یان سەر بە هیچ یەك لەوانە نەبین، لەوەدا هاوبەشین كە دۆزێكی وجوودی و نەتەوەیی و مێژوویی و جیوگرافی و دەستوریی ڕەوامان هەیە كە لەژێر هیچ دۆخێكدا نابێ لەبیری بكەین.