فەرهاد محەممەد

سەبارەت بە چەمكی شۆڕش پرۆفیسۆر جیرالد هۆرن سەرۆكی بەشی میژوو لە زانكۆی هۆستن دەڵێت: (زۆرجار ئامانجی شۆڕش بۆ سەربەخۆیییە، لەبەر ئەوەی چیتر ئەو نەتەوەیە نایەوێت لەلایەن نەتەوەیەكی دیكەوە حوكمڕانی بكرێت. هیندستان لە ساڵی 1947دا چیتر نەیویست لەلایەن بەریتانیاوە حوكمڕانی بكرێت، هەر بۆیە زۆرێك لە شۆڕشەكان كە لە دوای جەنگی دووەمی جیهانییەوە ڕوویان دا، سەربەخۆییان بە ئامانج دەگرت. ماوتسی تۆنگ ساڵی 1949 لە بەردەم خەڵكەكەدا ڕایگەیاند «the Chinese people have stood up» ئەوە لە بەشێكیدا مەبەستی ئەوە بوو كە چین ڕازی نابێت لەلایەن هێزێكەوە كە پێكهاتبێت لە ئەوروپی و ئەمریكا و ژاپۆن حوكمڕانی بكرێت، بەڵكو لەلایەن چینییەكانەوە حوكمڕانی دەكرێت، لەبەر ئەوە بە دڵنیاییەوە زۆرجار شۆڕشەكان سەربەخۆیی بە ئامانج دەگرن.)
ئەگەر لەم روانگایەوە سەیری هەڵگیرسانی شۆرشی گوڵان وەك درێژەپێدەری شۆرشی ئەیلوول بكەین، ئەوا دەبێت بگەرێنەوە بۆ ئەو باردۆخە سەختەی كە بە پیلانێكی نیودەوڵەتی نسكۆی بەسەر شۆرشی مەزنی ئەیلوول هێنا و شۆرشی گوڵانی تێدا هەڵگیرسایەوە، بۆیە لەم راستەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ باردۆخی نیودەوڵەتی ئەوكات، ئاشكرایە مێژووی دیپلۆماتی ئەمه‌ریكا لە ساڵانی 1970 – 1975، مێژووی واتەرگێتە كە لە ساڵی 1974 لە سەرەتای خولی دووەمی سەرۆكایەتییەكەیدا، ریچارد نیكسۆن ناچار كرا دەست لە كار بكێشێتەوە، هەروەها مێژووی دۆڕاندنی شەڕی ڤیتنام ـە كە لە 29ی ئاداری 1975 ناچار بووە هێزەكانی بكێشێتەوە و لە حوزەیرانی 1975 هەر دوو ڤێتنامی سەروو و خواروو یەكیان گرتەوە. ئەم دوو رووداوە پێمان دەڵێن ئەمه‌ریكا لەسەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆ و سیاسەتی دەرەوەی لە چ داشكانێكی گەورەدا بووە. سەبارەت بەم داشكانەی ئەمه‌ریكا لەسەر ئاستی جیهان، تاریق عەلی بیرمەندی گەورەی پاكستانی، بە شكستێكی هێندە گەورە ئاماژەی پێدەكات كە هیچ بیرمەندێك مەزه‌ندەی ئەوەی نەكردووە كە جارێكی دیكە ئەمه‌ریكا بەو ئاستە هەڵبستێتەوە كە ئێستا دەیبینین و ئێستایش لە بەردەم گەورەترین تەحەددیدایە لەسەر ئاستی جیهان، بەو ئاستەی ئەو سیستمە نوێیە جیهانییەی (بووش)ی باوك رایگەیاند، ئێستا بووه‌تە بێسیستمیی جیهانی نوێ. لەو ماوە سەختەدا هنری كیسنجەر كە ئێستا تەمەنی 92 ساڵە و لە ژیاندا ماوە، لە ساڵانی 1969 بۆ 1977 دوو پۆستی گرینگی لە ئیدارەی ئەمه‌ریكا هەڵسووڕاندووە كە بریتی بوون لە پۆستی راوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی و وەزیری دەرەوەی ئەمه‌ریكا، لە ماوەی ئەو هەشت ساڵەدا كیسنجەر نەك هەر توانی كۆمەڵێك سەركەوتنی گەورە لەسەر ئاستی جیهان بۆ ئەمه‌ریكا تۆمار بكات و باڵانسی هێز بۆ بەرژەوەندیی ئەمه‌ریكا بگۆڕێت، بەڵكو هەتا ئێستایش هەر ئیدارەیەكی كۆماری لەسەر حوكم بووبێت، نەیتوانیوە دەستبەرداری كیسنجەر بێت و وەك راوێژكارێكی گرینگ دۆسێی زۆر گرینگی پێ سپاردووە. بۆ نموونە: لەسەردەمی حوكمڕانیی رۆناڵد ریگن، كراوە بە سەرۆكی دەستەی فیدڕاڵی بۆ سیاسەتی ئەمه‌ریكا بەرانبەر ئەمه‌ریكای باشوور، لەسەردەمی (جۆرج دەبلیو بووش)یش كراوە بە سەرۆكی ئەو لیژنەیەی لە هۆكاری هێرشەكانی 11ی سێپتەمبەر بكۆڵێتەوە، لەم تەمەنەی ئێستاشیدا كە دوایین كتێبی بە ناونیشانی (سیستمی جیهانی)یە و لە 2014 بڵاوی كردووه‌تەوە، لەسەر ئاستی ئەنجوومەنی سەنات بانگهێشت دەكرێت و لەسەر پرسی ستراتیژیەتی ئاسایشی نیشتمانی دانیشتنی گوێگرتنی بۆ رێك دەخرێت، بۆ ئەمەش لە رۆژی 29ی كانوونی دووەمی 2015 و لەو دانیشتنەی لەلایەن لیژنەی خزمەتی سەربازی كۆنگرێسەوە بۆی رێكخرابوو، سیناتۆرەكان داوایان دەكرد، دەبێت كیسنجەر چۆن لە حەفتاكانی سەدەی رابردوو ئەمه‌ریكای رزگار كرد، ئێستایش پلانی خۆی بخاتە ڕوو، بە ئاشكرایش جەختیان لەوە كردەوە كە تا هەنووكە پێویستییان بە كیسنجەر هەیە.
گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوەندە مێژووییە سەخت و ئاڵۆزەی سیاسەتی نێودەوڵەتی لە ماوەی 1970- 1975، لۆژیكی سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول بۆ پاراستنی گەلی كوردستان لەناو ئەو گێژاوە سەختەمان بۆ بەرجەستە دەكات و هەست دەكەین ئەم قۆناخە نەك هەر پێویستی بە هەڵوەستە لەسەركردن هەیە، بەڵكو پێویستی بە دیراساتی زانستی و ئەكادیمی ئاستبەرز هەیە. دیارە لەم ماوەیەدا بەڕێزان ئیدریس بارزانی و مه‌سعوود بارزانی، دوو كاراكتەری دیار و گرینگ و هاوكاری نزیكی بەڕێز مستەفا بارزانی بوون، هەم لەسەر ئاستی سەركردایەتیی شۆڕش لەناو كوردستان، هەمیش لە ئاستی شێوازی بەڕێوەبردنی پێوەندییەكانی نێوان شۆڕش و بەغدا، هەروەها جێبەجێكردنی رێككەوتننامەی ئاداری 1970.
گرێدانەوەی هەوڵەكانی سەركردایەتیی شۆڕشی ئەیلوول بە بارودۆخە سەختە نێودەوڵەتییەكەوە، گەڕانەوەیە بۆ لۆژیك و ئەزموونی سەرۆك مستەفا بارزانی لەناو سیاسەتی نێودەوڵەتیدا. ئەم ئەزموونەی مستەفا بارزانی لە بڕیاردانی بۆ رۆیشتنی بۆ سۆڤیێت دەست پێدەكات، كە لە سەرەتای پەنجاكانی سەدەی رابردوو دوای سەربەخۆبوونی چەندین نەتەوە، ئەویش وەك سەركردەیەكی ئازادیخوازی نەتەوەیەكی بێ دەوڵەت، بووە بەشێك لەو سەركردانەی بیریان لەوە دەكردەوە چۆن لە نێوان هەژموونی سۆڤیێت و ئەمه‌ریكادا، سەربەخۆییی وڵاتی خۆیان بپارێزن و پاشانیش بۆ ئەم مەبەستە بزافی وڵاتانی بێلایەن، یان جیهانی سێیەمیان دامەزراند، لەوانەش لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی جەمال عەبدولناسر سەرۆكی میسر و جه‌واهر لال نەهرۆ سەرۆكی هیندستان و جۆزێف بروز تیتۆ سەرۆكی یۆگسلاڤیا، ئەم سێ سەرۆكە كە بە خاوەنی فیكری ئەو بزاڤە دادەنرێن، پێش ئەوەی ئەم بزاڤە دابمەزرێنن و پرەنسیپەكانی باندۆگ 1955 رابگەیەنن، هاوڕێی سەرۆك مستەفا بارزانی بوون، وەك لە گەڕانەوەكەشی بۆ عێراق لە ساڵی 1958 بینرا، بارزانی مستەفا بە میسردا گەڕایەوە و سەرۆك عەبدولناسر وەك هاوتای خۆی پێشوازی لێ كرد.
كەواتە ئەمە دەمانباتەوە بۆ ئەوەی دوای ئەوەی سەرۆك مستەفا بارزانی لە كۆتایی چلەكانی سەدەی رابردوو لە (باكۆ)وە بەرنامەی كۆماری كوردستانی سەربەخۆ رادەگەیەنێت، لە سەرەتای پەنجاكانەوە دەیەوێت سوود لە ئەزموونی ئەو دەوڵەتانە وەربگرێت كە تازە سەربەخۆبوون و دەیانەوێت نەتەوەی خۆیان لەناو ئەو گێژاوە بپارێزین، هەر لەسەر ئەم بنەمایەش دوای ئەوەی لە ساڵی 1958 رژێمی پادشایەتی رووخا و عەبدولكەریم قاسم هاتە دەسەڵات و لە دەستووری كاتیی عێراقدا، عێراقی وەك نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەب پێناسە كرد، ئەو كاتە مستەفا بارزانی بڕیاری دا بگەڕێتەوە بۆ عێراق. بەڵام كاتێك عەبدولكەریم قاسم لەژێر گوشاری قەومییە شۆڤینییەكانی عەرەب لە هەموو شتێك پاشگەز بووەوە، بارزانی مستەفا شۆڕشی مەزنی ئەیلوولی بەرپا كرد.
ئەمە پێمان دەڵێت، بنەمای سەرەكیی شۆڕش و سیاسەت لای رێبەری نەتەوەییمان مستەفا بارزانی، پاراستنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی بووە و ئامانجی كۆتایی سیاسەت و شۆڕشیش، دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان بووە، ئەوجا ئەم ئامانجە كۆتاییەكەی دێتەدی، ئەوا ئەمە پەیوەست بووە بە چۆنیەتیی مامەڵەكردن لەگەڵ هەلومەرجی سیاسەتی نێودەوڵەتی، بەڵام هەموو كات لەسەر ئاستی ناوخۆ یەكڕیزی و یەكهەڵوێستی و پاراستنی نەتەوەی بە ئەولەوییەتی كارەكانی زانیوە.
ئەوجا ئەگەر لێرەوە هەڵسەنگاندنێك بۆ ئاستی مامەڵەی شۆڕش لەگەڵ سیاسەتی نێودەوڵەتی لەو قۆناخە هەستیار و ناسكەی جیهان بكەین، دەبینین لە ماوەی ساڵانی 1961-1975 رێبەری نەتەوەییمان مستەفا بارزانی هیچ بڕیاریكی نەداوە كە لە دەرەوەی بەرژەوەندیی نەتەوەیمان بێت، بەڵكو هەموو بڕیارەكانی لەناو ئەو گێژاوە سەخت و جەمسەرگیرییەی جیهاندا بۆ پاراستنی دۆزی نەتەوەیی و گەلی كوردستان بووە، هەر ئەمەش وایكردبوو كاتێك بارزانی مستەفا بڕیارێكی بۆ بەرژەوەندیی نەتەوەكەی دەدا، ئەگەر بە دڵی رۆژئاوا نەبوایە دەیانگوت: مستەفا بارزانی هاوپەیمانی سۆڤیێتە و ئەگەر بە دڵی سۆڤیێت نەبوایە، دەیانگوت بارزانی مستەفا سەر بە ئەمه‌ریكایە، بەڵام راستییەكەی بارزانی مستەفا تەنها سەر بە نەتەوەی خۆی بوو، بڕیارەكانیشی بۆ پاراستنی نەتەوەی خۆی بووە. تەنانەت سەرۆك مه‌سعوود بارزانی و ئیدریسی هەمیشە زیندوویش كە زۆر جار نوێنەرایەتیی كوردستانیان كردووە بۆ دانوستاندن، یان جێبەجێكردنی رێككەوتننامەی ئادار، بەپێی بەرژەوەندی و پاراستنی نەتەوەی كورد مامەڵەیان لەگەڵ بەغدادا كردووە. هەر بۆ نموونە: لە ساڵی 1974 كاتێك حكوومەتی بەغدا هەموو هەوڵی ئەوە بوو كە رێككەوتننامەی ئادار بكاتە ئۆتۆنۆمییەكی كارتۆنی، شەهید ئیدریس بارزانی پێی لەسەر ئەوە دادەگرت ئەو چوار ساڵەی بۆ جێبەجێكردنی رێككەوتنەكە دانراوە، ماوەی ساڵێك درێژ بكرێتەوە بۆ ئەوەی وتووێژی زیاتر بكرێت و بگەنە خاڵی هاوبەش، حكوومەتی بەعس ئەوەی قه‌بووڵ نەبوو، دەیویست سوود لەو بارودۆخە ئاڵۆزەی سیاسەتی نێودەوڵەتی وەربگرێت و كورد ناچار بكات لەسەر مافەكانی خۆی سازش بكات، بەڵام رێبەری نەتەوەییمان ئەگەر لەنێوان (مان و نەماندا) تەنها یەك رێگە هەبێت كە سازش لەسەر مافی گەلی كوردستان بكرێت، ئەوا بێگومان نەمانەكەی هەڵبژاردووە و سازشی لەسەر مافەكانی گەلی كوردستان نەكردووە. بارزانیی مستەفا ئەو رێگەیەی هەڵبژارد و كردیە ئەو هێڵە سوورەی كە هیچ كەس و حزب و لایەنێك نەتوانێت بیبەزێنێت.
ئەگەر لێرەوە دووبارە سەیری گۆڕانكارییەكانی نێوان ساڵانی 1970- 1975 بكەین لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی و بەراوردی بكەین لەگەڵ بڕیارەكانی رێبەری نەتەوەییمان مستەفا بارزانی، بە بڕیاری راگرتنی شۆڕشیشەوە لە ساڵی 1975، دەكرێت ئەم خاڵانە ئاماژە پێبكەین:
1- لە ساڵی 1970 كاتێك مستەفا بارزانی رێككەوتنی ئاداری لەگەڵ حكوومەتی بەغدا ئیمزا كرد، وەك موحسین دزەیی لە وتارێكیدا پێشتر بۆ گوڵان ئاماژەی پێكردووە، بارزانیی مستەفا دەیزانی سەددام حوسێن و حكوومەتی بەعس پابەند نابن بەو رێككەوتنە، بەڵام لەبەر ئەوەی سەركردایەتیی شۆڕش پێیوابووە كە رێككەوتنەكە بكرێت باشترە، قه‌بووڵی كردووە.
2- ئەم رێككەوتنە بووە هۆكاری ئەوەی كە بە دیكۆمێنتێكی یاسایی مافی خۆبەڕێوەبردنی كوردستان تۆمار بكرێت، لەمەش زیاتر، جارێكی دیكە نێوماڵی كورد لە دابەشبوون رزگار كرا و یەكڕیزی دروست كرایەوە. دیارە یەكڕیزیی نێوماڵی كوردیش لای مستەفا بارزانی ئەولەوییەتی هەموو ئامانجەكان بووە.
3- لایەنێكی دیكە بۆ سەربەخۆیی بڕیاری مستەفا بارزانی، بڕیاری شەڕنەكردنەوەیە لە ساڵی 1973 كە میسر هێرشی كردە سەر ئیسڕائیل، دیارە ئەگەر مستەفا بارزانی خاوەنی بڕیاری سەربەخۆی خۆی نەبوایە، رۆژئاوا پێی باش بوو كورد شەڕ دەست پێبكاتەوە، بەڵام بارزانیی مستەفا پابەند بوو بە رێككەوتنەكە و ئەمەش مانای ئەوەیە لەبەر ئەوەی بڕیارەكە لە بەرژەوەندیی كورد و كوردستان نەبووە، ئەو بڕیارەی نەداوە.
4- . لە ساڵی 1974 كە حكوومەتی بەعس شەڕی بەسەر كوردا سەپاندەوە، مستەفا بارزانی گەیشتبووە قەناعەت كە كورد ناتوانێت لەگەڵ عێراق بژی، وەك د.شەفیق قەزاز پێشتر باسی كردووە، بارزانیی مستەفا بە دوای بەدیلی ئۆتۆنۆمی گەڕاوە، ئەو بەدیلەش فیدڕاڵی و دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆییی كوردستان بووە. سەبارەت بە یەكەمیان د.شەفیق دەڵێت: لیژنەی بۆ دامەزراوە و كاریشی لەسەر كراوە، سەبارەت بە دووەمیشیان پڕۆفیسۆر ئەمازیا بارام كە ماوەی 40 ساڵە لەسەر سیاسەتی عێراق كار و شرۆڤە دەكات، لە دیمانەیەكدا پێی گوتین: من لە ئاكامی دیراسەتكردنم لەسەر ئەم پرسە و بینینی ئەو كەسانەی كە لەو سەردەمە لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی پێوەندییان لەگەڵ مستەفا بارزانی و شۆڕشی كوردستان هەبووە، لە ماوەی ساڵی 1974-1975 مستەفا بارزانی هەوڵیداوە تەنها یەك دەوڵەت ئامادە بێت ددان بەدەوڵەتی كوردستان بنێت، ئەو دەوڵەتی كوردستان رابگەیەنێت. ئەم هەوڵەی بارزانی مستەفا لە ساڵی 1974- 1975 نیشانەیە بۆ ئەوەی زۆر بە وردی ئاگاداری باری سەختی سیاسەتی نێودەوڵەتی بووە و دەیسەلمێنێت كە تاچەند ئاگادار بووە لەوەی ئەو بارودۆخە گۆڕانكاری سەیر و گەورە بە خۆیەوە دەبینێت، بۆیە كاتێك كیسنجەر لە 6ی ئادار سەددام حوسێن و شای ئێرانی پێكەوە كۆ كردەوە و هەردوولایانی گەیاندە رێككەوتن، بێجگە لە بڕیاری پاراستنی گەلی كوردستان و گۆڕینی شێوازی خەبات، هیچ رێگەیەكی دیكە لە بەردەم بارزانیی مستەفا نەمایەوە، بۆیە ئەو بڕیارە قورسەی مستەفا بارزانی كە هاوشێوەی بڕیارە قورسەكانی سیمبولی هەموو نەتەوە ئازادیخوازەكانی جیهانە، بڕیارێك بوو بۆ دووبارە رێكخستنەوەی شێوازی شۆڕش و پاراستنی گەلی كوردستان لە مەینەتیی زیاتر، بەڵام تائێستایشی لەگەڵدا بێت، ئەم بڕیارە مێژووییە وەك پێویست دیراسەتی لەسەر نەكراوە و مافی خۆی پێنەرداوە.
5- لە ماوەی ساڵانی 1970-1975، كیسنجەر كە بەو كەسە دادەنرێت خیانەتی لە شۆڕشی كوردستان كردووە، بەڵام خودی كیسنجەر دەیگێڕێتەوە لە بارودۆخی نێودەوڵەتی ئەو سەردەمە توانی لە دەرگای كۆماری چین بدات و سەرۆكوەزیرانی چین (شوان لای) دەرگای لێبكاتەوە و ئەندامیەتی نەتەوە یەكگرتووەكان لە تایوان بسەندرێتەوە و كۆماری چین ببێتە ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەندامی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایش، ئەمە گۆڕانكارییەكی هێندە گەورەیە هەتا ئێستایش لە مێژووی دیپلۆماتییەتی ئەمه‌ریكا وەك یەكێك لە سەركەوتنە گەورە و دیپلۆماتییەكان باس دەكرێت.
6- هەر لەو ماوەیەدا ئیسڕائیل شەڕی ئۆكتۆبەری 1973ی دۆڕاند و میسر سەركەوت، بەڵام كیسنجەر توانی ئەنوەر سادات بگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كە لەگەڵ ئیسڕائیل ئاشتی بكات، وەك محەممەد حەسەنێن هەیكەل لە كتێبی (پاییزی تووڕە) ئاماژەی پێكردووە، كیسنجەر ساداتی گەیاندە ئەو قەناعەتەی كە بڵێت: ئەگەر رێگەی ئاشتی بە قودسدا بڕوات، ئامادەم بچمە قودس، هەر وایشی لێ كرد، سادات چووە قودس و پاشان رێككەوتنی 1978 و لە سەردەمی كارتەر رێككەوتنی كامپ دیڤیدی ئیمزا كرد.
7- كیسنجەر بە رێگەی هاواری بومدین كە ئەو كات وەزیری دەرەوەی جەزائیر بوو، توانی سەددام حوسێن بە داخوازییەكانی شای ئێران رازی بكات و واز لە بەشێكی شەتولعەرەب بهێنێت بۆ ئەوەی شۆڕشی كورد كۆتایی بێت. سەددام حوسێن ئەمەی كرد، ئەم رێككەوتنەش بنەمای سەرەكیی هەموو ئەو نەهامەتییانەیە كە ئەمه‌ریكا لە ساڵی 1980 ـەوە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەستییەوە دەناڵێنێت.
هنری كیسنجەر هەموو ئەمانەی لە جیهان بە گشتی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەتایبەتی كرد، بۆ ئەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا بكاتە ناوچەی نفووزی ئەمه‌ریكا و ئێران و توركیا بكاتە قەڵغانی پاراستنی ئەو ناوچە گرینگە، بەڵام ئیرادەی خۆڕاگریی كورد و گۆڕانكارییە چاوەڕواننەكراوەكان، خەونەكەی كیسنجەری لە 1976 لە سەر ئاستی كێشەی كورد و لە 1979 بە رووخانی رژێمی شا، لە سەرتاسەری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەتاڵ كردوەوە، كیسنجەریش لە ویژدانی نەتەوەیەكی زیندوودا تەنها رووڕەشی بۆ مایەوە.