نەدا مێرگەسۆری
دوای ئازادكردنی عێراق لە ساڵی 2003ـەوە لەژێر دەستی رژێمی دیكتاتۆری سەددام حوسێن، عێراق هەناسەیەكی نوێی هەڵكێشا و پارت و پێكهاتە سیاسییەكانی عێراقیش چ ئەوانەی كاتی خۆی ئۆپۆزیسیۆن بوون و چ ئەوانەشی كە نەبوون، كەوتنەخۆ بۆ ئەوەی عێراقێكی نوێ بكەوێتە سەر پێ، دانوستان و كۆبوونەوەكان دەستیپێكرد، پۆل بریمەر وەك حاكمێكی مەدەنی لەلایەن ئەمریكاوە بۆ عێراق دانرا، مەجلسی حوكم و جەمعیەی وەتەنی جێگەی هەردوو دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادانانیان گرتەوە، یاسای ئیدارەی دەوڵەت بۆ قۆناغی ئینتیقالی دەرچوو، كە وەك دەستوورێكی كاتی بوو، ساڵی 2005 دەستووری هەمیشەی دانراو راپرسیشی بۆ كرا و عێراق بووە خاوەنی دەستوورێكی هەمیشەیی.
لە دانوستانەكانی سەرلەنوێ خستنەسەرپێی عێراق، گەلێك هەول و ماندبوون دران، بۆئەوەی ئەو لایەنانەی قوربانیی دەستی رژێمی سەددام بوون، مافەكانی پێكهاتەیی و نەتەوەیی خۆیان بە ماددەی دەستووری و یاسایی جێگیر كەن، كورد لەو نێوەندەدا بە سەنگێكی باشەوە پێداگر بوو لە چەسپاندنی بیروبۆچوونەكانی خۆی، ئەگەرچی زۆربەی هەرە زۆری داخوازی و مافەكانی كورد جێگیر نەكرا، بەڵام هەوڵی جیددی دران كە شایستەی ئەوەن رێزیان لێ بگیرێت.
كوردی بەشخوراوی حكوومەتە یەك بەدوا یەكەكانی عێراق، كە هەرێمێكی دیفاكتۆی سەربەخۆی دروست كردبوو، بەو ئامانجە رۆیشتەوە بەغدا كە عێراقی دوای سەددام لەسەر بنەمای شەراكەتێكی جەوهەری و راستەقینە دابمەزرێتەوە، نەك لەسەر بنەمای پاشكۆبوون و پرەنسیپی "پلە یەك و دوو" مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، بەڵام دەرهاوێشتەكانی "بە كەمتر سەیركردنی كورد" هەر لە سەرەتاوە و بە شێوەیەكی روونتریش دوای دەرچوونی ئەمریكا لە عێراق لە ساڵی 2011ـەوە و لە سەردەمی مالیكی و بە تایبەت لە ویلایەتی دووەمی مالیكیدا، بە تەواوی خۆی دەرخست و تا ئێستایش بەردەوامە.
ئازادكردنی عێراق و رووخاندن و كۆتاییهێنان بە رژێمی بەعس، مەبەست لێی كۆتاییهێنان بە ستەم و كوشتار و جینۆساید بوو، مەبەست لێی سەقامگیری و رێزگرتن لە پرەنسیپە نێودەوڵەتەییەكانی دیموكراسی و مافی مرۆڤ و لێبووردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە بوو، مەبەست رێزگرتنی نەتەوە جیاكان و كەمەنەتەوەییەكان بوو، ویستی هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی ئازادكرنی عێراقیش و بەتایبەت لایەنی ئەمریكایی كە رزگاركەری عێراق بوو لە دەستی زاڵمێكی سەردەم، هەر ئەوە بوو كە عێراق ببێتە ئەو عێراقەی دیموكراسیەت و ریزگرتنی مافی مروڤ تیایدا باڵادەست بێت. بەڵام وا دەرنەچوو و حوكمی شیعە نەیتوانی ئەدایەكی باش پێشكەش بكات و نەیتوانی لە هیچ بوارێكەوە چ سیاسی چ ئابووری چ ئەمنی و چ جڤاكی و چ خزمەتگوزاری سەركەوتن بەدەست بێنێت و بتوانێت لە ئاست ئەو بەرپرسیارەتییە بێت كە لەسەر شانی بوو، چونكە حكوومەتی عێراق و بگرە هەندێك لە پەرلەمنتارانیش رێچكەیەكی نادروست و سیاسەتێكی هەڵەیان گرتەبەر و كەوتنە دژایەتیكردنی دەستوورێك كە باڵاترین یاسای وڵاتە.
پرۆسەی هەڵبژاردن كە هەر لە حوكمی پاشایەتی و دواتریش گۆڕینی سیستەمی حوكمڕانی لە پاشایەتی بۆ كۆماری و لە نێوان ساڵانی 1958 تاكو 2003 و لە هەر پێنج عەهدەكەی عێراقیش هەر لە سەردەمی "عەبدولكەریم قاسم"ـەوە بگرە تاكو "عەبدولسەلام عارف" و "عەبدولڕەحمان عارف" و "ئەحمەد حەسەن بەكر" و "سەددام حوسێن"یش شتێكی نامۆ و بگرە پرۆسەیەكی رووكەشی بوو، چونكە كودەتا و حوكمی تاكحزبی هەمیشە براوە بوو، بەڵام دوای ساڵی 2003ـەوە، پرۆسەی هەڵبژاردن وەك ئامرازێكی دیموكراسی بۆ دەستاودەستكردنی دەسەڵات و هەڵبژاردنی نوێنەرانی گەل پشتی پێ بەسترا، بۆیە ئەگەر چەمكی دیموكراسی و هەڵبژاردنیش وەك روویەكی دیموكراسی بە مانا بەرفراوانەكەی حوكمی گەل بێت لە پێناو گەل و بۆ گەل، ئەوا بە داخەوە هەڵبژاردنیش نەیتوانی دادپەروەری و دیموكراسیەت و سەقامگیری و خزمەتگوزاریی شایستە بۆ تاكی عێراقی و پێكهاتەكانی عێراق و نەتەوە جیاجیاكانی عێراق دابین بكات و، نەبووە هۆی حوكمی گەل لە پێناو گەل و بۆ گەل بێت، بەڵام لێرەدا پرسیار ئەوەیە بۆچی عێراق نەیتوانی سوود لە ئازادبوونی وەرگرێت و ببێتە دەوڵەتێكی مەدەنی و دیموكراسی كە تاك تیایدا هەست بە هاووڵاتی بوون و خۆش گوزەرانی بكات؟
بێگومان هۆكارەكان زۆرن، كە یەكێك لە هۆكارە گرینگەكان نەبوونی سیادەیەكی سیاسیی خۆمالی خۆرسكە بەسەر جومگە سەرەكییەكانی سیاسەتی عێراق. عێراقی دوای 2003 لە سیستەمی سەرۆكایەتییەوە بۆ سیستەمی پەرلەمانییەوە گۆڕا و ئەمەش بووە هۆی ئەوەی ژمارەی پارتە سیاسییەكان و رەوتی جۆراوجۆر دروست بن بۆ ئەوەی بگەنە دەسەڵات، یان پشكیان هەبێت لە بەڕێوەبردنی عێراق، ئەم زۆری و بۆرییە بووە هۆی ئەوەی چەمكی "تەحزوبی" كار بكاتە سەر جومگە جۆراوجۆرەكانی بەڕێوەبردنی عێراق. ركابەریكردنی لە هەڵبژاردنەكان گۆڕا بۆ دژایەتیكردنی یەكتری كە تا ئێستایش لە گۆڕەپانی سیاسیی عێراق دەبینرێت، ئەمە جگە لەوەی جیاكاریی تائیفی و مەزهەبی لەسەر ئاستی كۆمەڵایەتی و سیاسی، خۆی بە جوانی دەرخست و شیعەگەری و سوننەگەری و عەرەب و كورد بوونە چوار وشەی هەرە زەقی عێراق، جگە لەوەی كە لەسەر ئاستی ئابووری و دارایی، سەرەڕای بوونی سامانێكی سروشتیی زەبەڵاح، عێراق نەك نەیتوانی ببێتە وڵاتێكی ئابووری بەهێز، بەڵكو بووە عێراقێكی ئابووری لاواز و گەندەڵی هەموو جەستەكەی گرتەوە. ئەمە جگە لەوەی كە پەراوێزخستن و بێبەشكردن و جیاكاریی قەومیش دەستیپێكرد و كورد هێدی هێدی كەوتە دەرەوەی هاوكێشە سیاسییەكانی ئەوان.
سیاسەتی هەڵەی بەشێك لە دەسەڵاتداران و كەسە سیاسییەكانی عەرەبی عێراق و نەبوونی ئەجێندایەكی خۆمانەی خۆماڵی، عێراقی گەیاندە ئەو ئاستەی كە لە رووی سیاسی، ئابووری، ئەمنی و خزمەتگوزرای بگاتە خراپترین ئاست. ئەم سیاسەتە هەڵەیەش كە خۆی لە پەراوێزخستن و پێشێلكردنی چەمكی تەوافوقی سیاسی دەبینێتەوە و خوڵقێنەركەشی "نووری مالیكی" سەرۆكوەزیرانی پێشووی عێراق و هاوبیرەكانی بوون، هەر ئەم سیاسەتە هەڵەیەش بووە هۆی دروستبوونی "حیكایەتی ئەغلەبییە"ی سیاسیی مالیكی، كە بە بۆچوونی "نووری مالیكی" تەنیا ئەو چەمكە دەبێتە رزگاركەری عێراق، ئەم حیكایەتەش، حیكایەتێكە كە گۆڕەپانی سیاسیی عێراقی ورژاندووە و نێوماڵی شیعەشی باش بەخۆوە خەریك كردووە، چونكە سەرانی سیاسیی شیعە لە بەرامبەر ئەو پرۆژەیەی مالیكی، پرۆژەی جیاجیا پێشكەش دەكەن بۆ رزگاركردنی ئەو عێراقەی كە جیاكاریی تایفی و مەزهەبی سەرتاپای گرتووە. ئەمەش تەنیا و تەنیا لەبەر پێگە و داهاتووی سیاسیی خۆیان كە مەترسییان هەیە نەتوانن لە هەڵبژاردنەكانی داهاتوو بەو جۆرەی كە ئارەزووی بۆ دەكەن دەنگی پێویست بێنن و سەنگی سیاسیی خۆیان لە عێراقی دوای داعش بپارێزن. هەر لە ساڵی 2011ـەوە كە هێشتا نووری مالیكی لە ویلایەتی دووەمی خۆی بوو، لە وتارێكی خۆی باسی حكوومەتی ئەغلبییەی كرد، بەڵام لە 2014ـەوە كە ویلایەتی تەواو بوو، ئەو پرۆژەیەی ئەغلەبییەی سیاسییەكەی خۆی جارێكی تر تەرح كردەوە و گوتی بەبێ ئەغلبییەی سیاسی ناتوانین لە پرۆسەی بنیاتنانەوەی دەوڵەت بەردەوام بین و لەسەر بنەمای "پشك پشكانێ" و شەراكەت دەوڵەتداری ناكرێت و، دەبێت لەسەر بنەمای زۆرینە دەوڵەت بەڕێوە ببەین. ئەم جارەشیان هەمدیسان لە ساڵی 2017ـەوە جارێكی دیكە و بە بەهێزتر بابەتی زۆرینەی سیاسی ورووژاندەوە. چونكە هەڵبژادنەكانی عێراق نزیك بۆتەوە و مالیكی هەولی جیددی دەدات بۆ ئەوەی دەسەڵاتی عێراق بگرێتەوە دەستی خۆی و گرتنەدەستی دەسەڵاتیش لەلایەن مالییكەوە بە مانای پەراوێزخستن و دژایەتیكردنی كورد و سستبوونی پێگەی لایەنەكانی دیكەی شیعە و بە هیچ حیسابنەكردنی سوننەیە.
لە تەك ئەم پرۆژەیەی مالیكیش، پرۆژەی "تسویە السیاسیە"ی ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامییش هەیە، كە لەسەر پرنسیپی "لا غالب و لا مغلوب" بنیات نراوە، جگە لەوەی كە هەردوو پرۆژەكەی موقتەدا سەدریش هەیە كە پرۆژەی پێكیهینانی حكوومەتی تەكنۆكراتی دوور لە تەحزوبی و موحاسیسە و پرۆژەی چاكسازیی هەڵبژاردنەكان "اصلاح الانتخابات و انتخاب الاصلاح"ـە، كە پەرلەمانتار و سەرۆك كوتلەی "ئەحرار" "ضیاء الاسدی" لە 10ـی كانونی دووەمی 2017 لە دانیشتنی پەرلەمان خوێندیەوە. ئەو هەموو پرۆژەیە لە نێو ماڵی خودی شیعە، لە عێراقێك كە لە 2003 زۆرینەی شیعە لە هەر سێ دەسەڵاتەكە حوكم دەكات، سەرلێشێواویەكی بۆ هاووڵاتی عێراقی دروست كردووە، چونكە بەو هەموو پرۆژەیە سیاسییەی هەیەو دوای نزیكەی 14 ساڵی حوكمی شیعە، كەچی هێشتا هاووڵاتی عێراقی لە خزمەتگوزرای سەرەتایی و ژیانێكی شایستە بێبەشە، ئەمە جگە لەوەی باری ئەمنی عێراق لە خراپترین ئاستدایە، بۆیە بڕوا ناكەم هیچ یەك لەو پرۆژانە دادی خەڵكی داماوی عێراق بدات، بە تایبەت حیكایەتە ئەغلەبییە سیاسییەكەی مالیكی، نەك نابێتە حیكایەتی رزگاركەری عێراق، بەڵكو دەبێتە حیكایەتێك بۆ نەهامەتییەكانی عێراق و خراپتركردنی رەوشی عێراق لە هەموو روویەكەوە.
❊ پەرلەمانتار و بڕیاردەری فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق